(VNGL – Chân dung văn nghệ sĩ). Tôi đến thăm nhà Đặng Mậu Tựu, phòng nào, góc nào cũng đầy tranh. Có cảm giác ngôi nhà trở nên chật chội không đủ chỗ cho tranh đủ loại (lụa, sơn dầu, acrylic,…) ngày một mới của họa sĩ.
Tôi hỏi:
-Anh đã làm cả thảy được bao nhiêu tranh?
Tựu đáp:
-Tổng cộng 1.000 bức đủ loại.
Quê nhà Bình Định(*) bom đạn tơi bời, Tựu phải rời đi từ năm 11 tuổi ra Huế ở nhà cậu để đi học. Hai năm đầu 1964 – 1966, Tựu vào học ngành sơn mài tại Trung tâm khuếch trương tiểu công nghệ Huế (là chi nhánh của Trung tâm khuếch trương tiểu công nghệ Việt Nam, văn phòng ở Sài Gòn; lúc ấy họa sĩ Đỗ Kỳ Hoàng làm quản lý, sau đó là họa sĩ Thiềm Quốc Hùng, sau cùng là họa sĩ Tôn Thất Đào) và học trường Văn hóa Quân đội. Ngày ngày ngoài học, anh còn phải phụ quán, đi bán bánh mì, nổi tiếng “đạo mì” vì thành tích ăn mì thay cơm… mới có thể có thêm tiền cho sinh hoạt cá nhân. Vào trường Quốc gia Cao đẳng Mỹ thuật Huế, có học bổng nên anh yên tâm học đến ngày ra trường (năm 1972). Từ đó đến nay đã 53 năm, họa sĩ Tựu đã vẽ 1.000 tranh, thì thật là khổng lồ!
Tôi hỏi họa sĩ:
– Sao Tựu không về Bình Định quê hương mà ở lại Huế?
– Tôi ở lại Huế do duyên nghiệp thiện lành anh ạ.
Tựu tâm sự:
– Huế là quê hương thứ hai của tôi. Tôi cố nắm bắt cái hồn riêng của vùng đất cố đô, nơi nuôi dưỡng tinh thần sáng tạo của tôi. Nhưng chắc chắn tôi vẫn là người con xứ Nẫu.
Tôi hỏi tiếp:
– Anh suy ngẫm gì mỗi khi cầm bút vẽ tranh?
Tựu đáp:
– Theo tôi, vẽ tranh là một kiểu kể chuyện, ở đó lịch sử và văn hóa là những giá trị kết tinh. Tranh của tôi mỗi bức là một câu chuyện ẩn chứa những nghĩ suy về thế giới mà tôi hằng trải nghiệm, về sự tồn tại của mọi biến tấu nhân sinh hiện hữu ở sự đa chiều của không gian – thời gian trong đời sống này. Và dĩ nhiên ký ức chính là một phần của thế giới quan ấy. Tôi luôn có cảm tưởng mình như cánh chim thiên di giữa hai bờ không gian Huế và Bình Định, giữa hai bờ thời gian: quá khứ tuổi thơ và hiện tại trưởng thành và hơn thế nữa…
Tôi thấm hiểu vì sao Tựu lao vào vẽ nhiệt cuồng, không mệt mỏi. Anh vẽ để ghi dấu một thời chiến tranh, xa quê nhà, sống lay lắt nơi xứ lạ quê người; để tri ân những tấm lòng phiếu mẫu (dang rộng vòng tay đùm bọc, an ủi, động viên, bảo vệ,…); để vinh danh những con người đẹp anh từng được gặp trong cuộc đời, để khắc sâu những khoảnh khắc đáng nhớ trong hay ngoài quê hương, đất nước và để gửi gắm ước mơ, khát vọng muôn đời.
Tên đề của rất nhiều cuộc triển lãm cá nhân của anh, hàm chứa sâu sắc điều này: Tranh Đặng Mậu Tựu (1991, tại 26 Lê Lợi Huế), Miền ký ức (1999, tại 4 Hoàng Hoa Thám, Huế), Những mảnh rời ký ức ( 2014, tại TTNT Lê Bá Đảng, 15 Lê Lợi, Huế), Cảm ơn Eva (2020, tại Bảo tàng Mỹ thuật Huế, 15 Lê Lợi, Huế), Mộng mị một mình (2020, tại tạp chí Sông Hương, 09 Phạm Hồng Thái, Huế), A! Ngày xưa (2022, tại tạp chí Sông Hương), Aoteroa – Một miền mây trắng (tại Bảo tàng Mỹ thuật Huế), Hạt bụi nhân gian (2023, tại 16 Ngô Quyền, Hà Nội), Quê Nẫu (2023, tại 01 Nguyễn Tất Thành, Quy Nhơn),…
Anh cũng tâm sự:
– Có những bức tranh như Giếng làng (chất liệu lụa) cho dẫu người dạm mua ấy tôi rất mến mộ và quý trọng, nhưng cũng đành lòng chối từ, vì đó là cả bầu trời tuổi thơ mà tôi mang theo từ khi rời xa Bình Định. Vẽ lại bức thứ hai e là khó có thể… Có nhiều cuộc hành trình trở về… luôn thao thức trong tôi. Một cuộc triển lãm toàn tranh lụa: A! Ngày xưa đã giúp tôi và bao người yêu tranh về với ngày thơ bé với những trò chơi dân gian nơi những làng quê Việt yên bình. Đúng là đi xa là để trở về, sau chuyến du hành đến với quốc đảo New Zealand, vừa được thăm người thân, vừa được đắm mình trong cảnh vật xứ người với ký ức sương khói quê nhà, Tựu đã vẽ được hơn 40 tranh và làm một cuộc triển lãm Aoteroa – Một miền mây trắng an nhiên bồng bềnh trôi trên đất Huế…
Từ 1973 cho đến nay, Đặng Mậu Tựu đã tham gia gần 25 cuộc triển lãm chung (nhóm) trong nước (tại Huế và rất nhiều tỉnh thành khác) và ngoài nước (Cộng hòa Dân chủ Đức, Indonesia, Thái Lan, ASEAN,…). Ấy là chưa kể tham gia triển lãm chung trong các kỳ Fesstival Huế; có tranh ở hơn 20 cuộc triển lãm Mỹ thuật khu vực do Hội Mỹ thuật Việt Nam tổ chức và trên 30 lần tại các cuộc triển lãm Mỹ thuật trong tỉnh do Hội Mỹ thuật Thừa Thiên Huế tổ chức từ trước đến nay. Tranh của anh có mặt trong bảo tàng, trong nhiều nhà sưu tập uy tín.
Tựu còn tham gia nhiệt tình tất cả những công việc do có uy tín và tài năng nên đã được phân công: Giám đốc Nhà Thiếu nhi thành phố Huế (1983 – 1986), Giám đốc Nhà Văn hóa thành phố Huế (1996 – 2000), Phó Ban Văn hóa tỉnh Thừa Thiên Huế (1996 – 2002), Chủ tịch Hội Mỹ thuật Thừa Thiên Huế (1990 – 2000), Phó chủ tịch Hội Liên hiệp Văn học – Nghệ thuật Thừa Thiên Huế (2000 – 2008), Chủ tịch Liên hiệp các Hội Văn học – Nghệ thuật Thừa Thiên Huế (2008 – 2014), ủy viên Ban chấp hành Hội Mỹ thuật Việt Nam, phụ trách khu vực miền Trung và Tây Nguyên (2009 – 2020)… Đặt ở cương vị nào, anh cũng luôn được xem là “người nhen lửa, nhen niềm đam mê cho những ước mơ hội họa bay xa” (lời của nhà văn Ngô Minh) và là người truyền lửa không chỉ tìm tòi hướng đi mới trong nghệ thuật, anh còn bền tâm kết nối các thế hệ họa sĩ về với phòng tranh Con giáp hàng năm ở Gallery Sông Như, thành phố Huế cùng các hoạ sĩ khác từ năm 2005 đến nay.
Không chỉ ở lĩnh vực mỹ thuật, khi công tác tại Liên hiệp các hội Văn học Nghệ thuật, anh đã kế thừa các thế hệ tiền nhiệm, phát huy những mặt mạnh, duy trì và phát triển mạnh về tổ chức hội tập hợp lực lượng trong lĩnh vực sáng tạo VHNT.
Với Đặng Mậu Tựu, cuộc đọ sức này luôn diễn ra giữa hai bờ hiện thực và trừu tượng, giữa rất nhiều chiều không gian, thời gian.
Tôi rất đồng tình với người bạn thơ Ngô Minh lúc còn sống: “Nhiều năm quen biết Đặng Mậu Tựu, nhưng tôi rất bất ngờ thấy năm bảy năm lại đây, tranh của anh trở nên rất ám ảnh. Dường như anh vừa lột xác để biến thành một Đặng Mậu Tựu khác vừa siêu thực, trừu tượng lại vừa lấp lánh trầm tích sắc màu dân gian gần gũi. Cũng vẽ về địa danh quê quán như Quy Nhơn, Huế…, nhưng tranh của Tựu không cụ thể mà như những mảng hồi ức bất ngờ, người xem có tâm trạng nào thì nhìn thấy mình trong đó, như là một niềm đồng cảm với cảnh vật xứ sở. Bởi nghệ thuật là cái thực mà ảo, không biên giới. Có lần Tựu bảo: “tôi không vẽ cái là mà vẽ cái hình như là”. Cái “hình như là…” ấy là cái gợi, cái cảm, cái chiêm nghiệm lẽ đời. Ví dụ bức tranh “Mặt nạ tuồng” có người nói là do nhớ quê mà Tựu vẽ tuồng Bình Định, điều đó không sai, vì tuồng là máu thịt, hồn vía người Bình Định. Nhưng xem tranh tôi lại cứ nghĩ đây là mặt nạ đời. Bởi vì tất cả chúng ta ngày ngày cũng đang tham gia những vở tuồng của cuộc đời, cũng luôn mang những kiểu mặt nạ khác nhau! Hay tranh “Xóm dưới chân thành” màu sắc u buồn, nhưng thân thiết, ấm lòng. Có thể là thành Huế, cũng có thể là thành Nhà Hồ. Cái đọng lại trong lòng người là những sắc màu của ký ức chưa kịp phôi pha…”. Tôi cũng rất thích cách cảm nhận của nhà báo Lê Huỳnh Lâm: “Có thể nói rằng, Đặng Mậu Tựu đã khiêu vũ trên những ô vuông bằng những ngón tay của trường liên tưởng mạnh, tâm thức anh chuyển động theo âm vang của dòng sông, ngọn núi, đôi khi là tiếng chuông chiều hay lời thì thầm của một chiếc lá lìa cành hoặc những âm ba của người hàng xóm… Tất cả những âm thanh cuộc sống đã đọng lại thành bản hòa sắc, khi nóng khi lạnh, lúc thì rực sáng của “ngày nắng lên”, lúc sẫm tối như “sự khởi đầu”, những vệt rêu xanh ngọc của cổng thành cổ, màu lam của cơn mưa, màu vàng của góc phố chiều và màu đỏ đang phủ dụ trong khu vườn ký ức nhiệt đới”.
Những cuộc triển lãm của anh, từ năm đầu tiên cho đến nay, luôn được nồng nhiệt đón nhận và nhiệt thành đánh giá.
Họa sĩ Đặng Mậu Tựu tâm tình: “Lúc nghỉ hưu là lúc mình toàn tâm toàn ý cho sáng tác. Tôi đã làm việc hăng say, cuồng nhiệt, bù lại cho thời gian trước. Tôi vẽ như điên, vẽ trong bất cứ lúc nào thấy hứng thú và luôn thấy vui vì những gì ủ nén bấy lâu nay đã hiện hữu bằng thực thể của hình khối, màu sắc”. Với tác giả bài viết này, Tựu đã tận dụng cây cọ để đọ thời gian. Điều lạ là anh càng đọ thì sức sáng tạo trong anh hồi sinh nhiều nguồn mạch, tâm hồn anh như ngày càng trẻ ra với nhiều ý tưởng độc đáo, mới lạ. Chỉ tính riêng năm 2023, với tuổi 70, anh tổng lực xuất quân 3 cuộc triển lãm ở 3 miền: Huế (Aoteroa – Một miền mây trắng), ở Hà Nội (Hạt bụi nhân gian) và ở quê nhà Bình Định (Quê Nẫu).
Mong Đặng Mậu Tựu “hạt bụi có ước mơ, đau khổ cũng như hạnh phúc, yêu sắc màu, tiết điệu để tạo nên cuộc sống, yêu tự do để tạo nên cái tính riêng có…” sẽ mãi trẻ cùng tranh, sẽ chiến thắng trong cuộc đua thời gian cho đến phút cuối cùng!
Nhà văn NGUYỄN QUANG HÀ
(*) Từ 01.7.2025, tỉnh Bình Định và tỉnh Gia Lai sáp nhập thành tỉnh Gia Lai.
