(VNGL – Đất và người Gia Lai).
Từ di sản Bình Định xưa đến tầm nhìn Gia Lai mới
Trên bản đồ văn hiến Việt Nam, vùng Bình Định xưa là một trong những trung tâm Nho học tiêu biểu của miền Trung. Cùng với đất võ Tây Sơn, nơi đây còn là vùng đất học, vùng văn chương, nơi từng sản sinh nhiều danh sĩ, từ Đào Duy Từ, Đặng Đức Siêu, Nguyễn Diêu đến Đào Tấn, Đào Phan Duân, Hồ Sĩ Tạo,… những con người góp phần khẳng định truyền thống “văn võ song toàn” của xứ sở.
Theo Đại Nam nhất thống chí, vào đầu triều Gia Long (1803), nhà vua đã “sai các dinh trấn đều lập Văn Miếu”, trong đó có Văn Miếu Bình Định, đặt tại khu vực Thị Nại. Đây là thiết chế Nho học quan trọng, cùng thời với Văn Miếu Diên Khánh (Khánh Hòa), Văn Miếu Trấn Biên (Đồng Nai) và nhiều văn miếu khác trải dọc miền Trung. Dưới triều Nguyễn, nơi đây là không gian linh thiêng để thờ Khổng Tử và các bậc hiền triết, là trung tâm giáo dục, tế lễ, đồng thời là biểu tượng cho truyền thống hiếu học của vùng đất Bình Định.
Trải qua biến động lịch sử và thời gian, Văn Miếu Bình Định hầu như không còn tồn tại về mặt vật thể. Tuy nhiên, trong ký ức của người dân và tư liệu Hán Nôm, dấu ấn về ngôi Văn Miếu ấy vẫn còn như một biểu tượng tinh thần – biểu trưng cho cội nguồn học phong, nhân phong của xứ Nẫu xưa. Trong bối cảnh Bình Định sáp nhập với Gia Lai hình thành tỉnh Gia Lai mới, việc nghiên cứu và phục dựng Văn Miếu Bình Định không chỉ mang ý nghĩa tri ân tiền nhân, mà còn góp phần tái thiết một không gian văn hóa – giáo dục – di sản trong tiến trình phát triển văn hóa vùng.
Văn Miếu – biểu tượng của học phong và đạo học
Văn Miếu không chỉ là công trình kiến trúc cổ, mà còn là biểu tượng cho một nền văn hóa trọng học, trọng đạo lý. Từ thời Lý – Trần đến Nguyễn, Văn Miếu hiện diện khắp các vùng đất – từ Thăng Long, Huế cho đến Bắc Ninh, Hải Dương, Quảng Ngãi, Khánh Hòa, Bình Thuận, Đồng Nai… Ở mỗi địa phương, Văn Miếu đều giữ vai trò trung tâm trong đời sống tinh thần của cộng đồng.
Các địa phương trên phạm vi cả nước cho đến nay vẫn đang phát huy giá trị Văn Miếu như một “di sản sống”. Văn Miếu Trấn Biên (Đồng Nai) trở thành trung tâm văn hóa – du lịch, nơi diễn ra các hoạt động tôn vinh hiền tài, dạy chữ Hán – Nôm, trưng bày tư liệu khoa bảng. Văn Miếu Diên Khánh (Khánh Hòa) được trùng tu khang trang, gắn với du lịch học đường. Văn Miếu Bắc Ninh, Văn Miếu Mao Điền, Huế… cũng được phục dựng, tôn tạo và trở thành điểm đến văn hóa của học sinh, sinh viên, khách du lịch.
Những mô hình đó cho thấy: bảo tồn Văn Miếu không chỉ là giữ gìn một di tích cổ, mà là khôi phục một thiết chế văn hóa học thuật, nơi hun đúc tinh thần hiếu học, tôn sư trọng đạo – những giá trị làm nên bản sắc Việt. Bình Định – Gia Lai mới, với truyền thống khoa bảng và nền Hán học phong phú, có đầy đủ điều kiện để hồi sinh Văn Miếu Bình Định như một “mạch nguồn văn hiến” kết nối quá khứ và hiện tại.
Phát huy giá trị di sản trong bối cảnh Gia Lai mới
Khôi phục Văn Miếu Bình Định không chỉ mang tính phục cổ, mà là bước đi chiến lược trong công cuộc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa của Gia Lai mới – vùng đất hội tụ cả chiều sâu văn hiến Bình Định và bản sắc Tây Nguyên đa tộc người. Trên nền tảng đó, Văn Miếu Bình Định có thể được phục dựng như một không gian giáo dục – di sản – du lịch kết hợp, với ba hướng phát huy rõ ràng: Về văn hóa – giáo dục, cần tổ chức các nghi lễ tế Khổng Tử và các bậc tiên nho, danh sĩ của địa phương, hội thảo đạo học, lớp học chữ Hán – Nôm, hoạt động trải nghiệm cho học sinh, sinh viên; qua đó nuôi dưỡng tình yêu tri thức và ý thức gìn giữ truyền thống.
Về du lịch – kinh tế sáng tạo, tổ chức kết nối Văn Miếu Bình Định với các điểm di tích thành Hoàng Đế, chùa Bà Thiên Hậu, đền Đào Duy Từ, tạo thành tuyến “Du lịch học đường – văn hiến – võ học Bình Định – Gia Lai”. Về chuyển đổi số di sản, chúng ta cần tích cực ứng dụng công nghệ 3D, thực tế ảo (VR/AR), mã QR để giới thiệu kiến trúc, bia tiến sĩ, nghi lễ Văn Miếu – giúp di sản “sống lại” trong không gian số, dễ tiếp cận với công chúng trẻ. Nếu được thực hiện đúng hướng, Văn Miếu Bình Định có thể trở thành trung tâm văn hóa – tri thức của Gia Lai mới, nơi giao thoa giữa truyền thống Nho học và tinh thần sáng tạo hiện đại.
Kết nối quá khứ để hướng tới tương lai
Kinh nghiệm từ các địa phương thuộc khu vực Trung bộ cho thấy: nơi nào khôi phục được Văn Miếu, nơi đó khơi dậy được tinh thần hiếu học, lòng tự hào văn hóa và sự cố kết cộng đồng. Bình Định – Gia Lai mới cần một biểu tượng như thế để khẳng định vị thế của mình trên bản đồ văn hóa quốc gia. Việc phục dựng Văn Miếu Bình Định không chỉ là dựng lại một ngôi miếu thờ cổ, mà là khơi lại mạch nguồn văn hiến đã nuôi dưỡng tâm hồn người miền Trung – Tây Nguyên suốt bao đời: trọng nghĩa, trọng học, trọng đạo. Đó cũng là hành động thiết thực thực hiện quan điểm của Đảng về “xây dựng và phát triển văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc”, cụ thể hóa tinh thần “Văn hóa soi đường cho quốc dân đi” trong thực tiễn phát triển Gia Lai mới hôm nay.
VÕ ĐỊNH PHONG
