(VNGL – Đất và người Gia Lai). Tháng Chín âm lịch, trời se lạnh. Giữa dốc Sáo thuộc xã Cát Tiến, tiếng trống, tiếng chiêng vang lên trong làn khói hương bảng lảng từ ngôi đền hướng ra biển, Nhân dân tề tựu về đây tổ chức Lễ giỗ anh hùng dân tộc Nguyễn Trung Trực – người con của quê hương đã đi vào lịch sử bằng chiến công lẫy lừng và khí phách bi tráng “vì nước quên thân”.
Người anh hùng dân tộc
Nguyễn Trung Trực (1838 – 1868) còn có tên Nguyễn Văn Lịch, sinh ra tại làng Bình Nhật, huyện Cửu An, phủ Tân An (nay là xã Bình Ðức, tỉnh Tây Ninh). Gốc gác gia đình ông là ngư dân ở xóm Lưới, làng Vĩnh Hội, tổng Trung An, huyện Phù Cát, trấn Bình Định (nay là thôn Vĩnh Hội, xã Cát Tiến, tỉnh Gia Lai).
Tên tuổi anh hùng dân tộc Nguyễn Trung Trực gắn với hai chiến công rạng trời Nam: trận đốt cháy tàu L’Espérance (tàu Hy vọng) của thực dân Pháp trên vàm Nhật Tảo năm 1862 và đánh chiếm đồn Rạch Giá năm 1867. Hai chiến công đã khắc ghi khí phách người anh hùng xóm chài đứng lên chống giặc ngoại xâm.
Khi bị bắt, giặc Pháp dụ hàng ông không được, chúng đưa ông ra chợ Rạch Giá xử chém. Trước khi thọ tử vào ngày 27.10.1868 (tức ngày 12.9 năm Mậu Thìn), cụ Nguyễn đã để lại câu nói bất hủ: “Bao giờ người Tây nhổ hết cỏ nước Nam thì mới hết người Nam đánh Tây”. Câu nói ấy không chỉ là một lời thề trung nghĩa, là tuyên ngôn của một người yêu nước mà còn là lời hiệu triệu tinh thần chống ngoại xâm.
Tương truyền trước khi bị hành quyết, Nguyễn Trung Trực đã yêu cầu giặc Pháp mở trói, không bịt mắt để ông được nhìn đồng bào, quê hương. Ông đứng hiên ngang ngâm bài thơ tuyệt mệnh: “Thư kiếm tùng nhung tự thiếu niên/ Yêu gian đảm khí hữu long tuyền/ Anh hùng nhược ngộ vô dụng địa/ Bão hận thâm cừu bất đái thiên” (dịch nghĩa: Theo việc binh nhung thuở trẻ trai/ Phong trần hăng hái tuốt gươm mài/ Anh hùng gặp phải thời không đất/ Thù hận chang chang chẳng đội trời).
Ông bị giặc Pháp hành quyết khi mới 30 tuổi.
Cựu Tuần phủ Hà Tiên Huỳnh Mẫn Đạt – sống ở Rạch Giá vào thời ấy đã có bài Điếu Nguyễn Trung Trực: “Thắng phụ nhung trường bất túc luân/ Đồi ba chỉ trụ ức ngư dân/ Hỏa hồng Nhật Tảo oanh thiên địa/ Kiếm bạt Kiên Giang khấp quỷ thần/ Nhất đán phi thường tiêu tiết nghĩa/ Lưỡng toàn vô úy báo quân thân/ Anh hùng cường hạng phong danh thọ/ Tu sát đê đầu vị tử nhân” (dịch nghĩa: Thắng bại chi bàn việc tướng quân/ Người chài trụ đá khúc gian truân/ Lửa bừng Nhật Tảo rêm trời đất/ Kiếm tuốt Kiên Giang rợn quỷ thần/ Một sớm nhẹ mình nêu tiết nghĩa/ Đôi đường trọn chữ báo quân thân/ Anh hùng cứng cổ danh thơm mãi/ Lũ sống khom lưng chết thẹn dần).
Theo tác giả Đông Hồ, cụ nghè Trương Gia Mô (chí sĩ Cúc Nông) sống ở Bến Tre cũng có bài tán Hà Tiên thành thủ úy liệt sĩ Nguyễn Trung Trực, với những dòng thể trường thiên cổ thi: “…Úy bỉ ngư nhân/ Hùng tai quốc sĩ/ Hỏa Nhật Tảo thuyền/ Đồ Kiên Giang lũy/ Địch khái đồng cừu/ Thân tiên tự thỉ/ Huyết thực thiên thu/ Chương ngã trung nghĩa” (dịch nghĩa: Giỏi thay người chài/ Mạnh thay quốc sĩ/ Đốt thuyền Nhật Tảo/ Phá lũy Kiên Giang/ Thù nước chưa xong/ Thân sao đã mất/ Ngàn năm hương khói/ Trung nghĩa còn đây). Tác giả Đông Hồ cho rằng, nội dung bài tán này của cụ nghè Trương Gia Mô mà có nhiều tài liệu dẫn chứng cho rằng đây là bài điếu do vua Tự Đức sai hoàng giáp Lê Khắc Cẩn làm lễ truy điệu Nguyễn Trung Trực (?).
Vị phúc thần trong lòng dân
Ngoài những chiến công, Nguyễn Trung Trực còn được biết đến từ nhiều huyền thoại lưu truyền trong dân gian. Những huyền thoại ấy thể hiện niềm tin ông được tôn thờ theo quan niệm “sinh vi tướng, tử vi thần” – sống làm tướng, chết hóa thần – một quy luật quen thuộc trong tín ngưỡng văn hóa dân gian Việt Nam: “Dù thân chết chẳng tròn vuông/ Nhưng mà chí khí đầy nguồn sử xanh”.
Với niềm kính ngưỡng khắc ghi trong tâm thức nhân dân miền Nam nói chung và miền đất quê huơng ông, Nguyễn Trung Trực trở thành vị phúc thần được thờ phụng. Riêng tại Đình thần Nguyễn Trung Trực ở TP. Rạch Giá, tỉnh Kiên Giang (nay là phường Rạch Giá, tỉnh An Giang), chính quyền và nhân dân địa phương tổ chức Lễ hội kỷ niệm ngày anh hùng dân tộc Nguyễn Trung Trực hy sinh vào các ngày từ 26, 27, 28 tháng 8 âm lịch hằng năm trên quy mô cấp tỉnh, thu hút hàng triệu lượt người dân, du khách đến dâng hương, dâng lễ bày tỏ lòng kính ngưỡng, tri ân vị anh hùng. Lễ hội Đình thần Nguyễn Trung Trực từ lâu đã trở thành ngày hội lớn của vùng Nam bộ và được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia vào ngày 02.02.2023.
Nếu ở Nam bộ, tín ngưỡng thờ Nguyễn Trung Trực đã trở thành lễ hội cấp quốc gia, thì trên mảnh đất quê hương Cát Tiến (Gia Lai) việc kính ngưỡng ông lại mang sắc thái riêng – trầm tĩnh, sâu lắng. Từ truyền thống thờ anh hùng dân tộc Đức Thánh Trần – Quốc Công tiết chế Hưng Đạo đại vương Trần Quốc Tuấn, đến Tây Sơn Tam kiệt, Nguyễn Trung Trực và nhiều vị anh hùng khác, có thể thấy một mạch nguồn văn hóa liên tục: đó là văn hóa thờ anh hùng dân tộc – những người dám đứng lên vì nghĩa lớn, được tôn vinh và thần hóa trong lòng dân.
Tín ngưỡng thờ Nguyễn Trung Trực tại Đền thờ của Ngài ở thôn Vĩnh Hội, xã Cát Tiến vì thế mang ý nghĩa sâu xa, bảo tồn giá trị lịch sử trong hình thức tín ngưỡng dân gian, góp phần kết nối người dân với cội nguồn yêu nước. Không chỉ là nơi thờ cúng, ngôi đền còn là không gian gặp gỡ của các tầng văn hóa: giữa nghi lễ trang nghiêm và hội làng dân dã, giữa âm vang nhạc lễ cổ truyền và làn điệu hát Bội, Bài chòi ngân vang, giữa không gian tâm linh và điểm đến du lịch văn hóa.
Lệ thường, Lễ giỗ Nguyễn Trung Trực tại đền thờ của Ngài hằng năm được ngành văn hóa, chính quyền và Nhân dân địa phương tổ chức trang nghiêm. Chiều 10.9 âm lịch (năm nay nhằm ngày 30.10 dương lịch) diễn ra lễ tiên thường, còn sáng 11.9 (năm nay nhằm ngày 31.10 dương lịch) là lễ chính kỵ với các nghi thức cổ truyền: dâng hương, dâng lễ vật, tế lễ tưởng niệm – hòa cùng âm hưởng linh thiêng của trống chiêng, nhạc lễ và lời xướng chúc văn thành kính.
Từ năm nay, việc tổ chức lễ giỗ được phân cấp cho xã Cát Tiến chủ trì, phối hợp tổ chức. Một thay đổi tưởng nhỏ, nhưng lại mang ý nghĩa lớn thể hiện bước chuyển quan trọng về sự chủ động và trách nhiệm của chính quyền cơ sở. Cùng phần lễ là phần hội biểu diễn nghệ thuật truyền thống do Đoàn Ca kịch Bài chòi Bình Định (thuộc Nhà hát Nghệ thuật truyền thống tỉnh Gia Lai) biểu diễn phục vụ Nhân dân vào các đêm 10 – 11.9 âm lịch, với các vở diễn gợi tri ân và giáo dục đạo lý.
HẢI NAM
